نکته‌ای در باب آرایه جمع

ست خصال یعرف بها الجاهل:

الغضب فى غیر شی‏ء، و الکلام فى غیر نفع، و العطیة (ن خ: العظة) فى غیر موضعها، و إفشاء السر، و الثقة بکل أحد، و ألا یعرف صدیقه من عدوه‏

 

طبقات الصوفیة(السلمى)، ص: 174

 

این متن را به دو جهت آوردیم. یکی محتوای کاملاً کارآمد و به‌دردبخور آن در مسائل تربیتی چرا که به زیبایی شش هفت تذکر نافع را در یکجا و تحت یک عنوان جمع ساخته است. دوم اینکه از نظر قدما در محسن بدیعی شمردن جمع دفاع کنیم. توضیح آنکه برخی از متأخران گفته‌اند جمع متضمن هیچ تحسینی نیست و صرفاً یک غرض نحوی دارد؛ یعنی اثبات حکم معطوف علیه برای معطوف.

در دفاع می‌گوییم که احتمالاً نظر قدما مطلق نبوده است و ایشان مواردی از جمع را محسن بدیع دانسته‌اند که متکلم در پیداکردن متعاطفات و تنسیق آن هنرنمایی خاصی مثل استقراء امور ظریف کرده باشد؛ مانند کلام بالا و این از محسنات معنوی کلام است.

چنین تنبهی را بهاء الدین سبکى‏ نیز در عروس الأفراح فی شرح تلخیص المفتاح، ج‏2، ص: 251 داشته است. وی می‌گوید: «إن بداعة هذا یشترط فیها الإخبار عن المتعدد بمفرد یصدق على الجمیع لکونه مصدرا، أو نحوه؛ فإن زینة و مفسدة، کذلک، و إلا فمجرد الجمع بین متعدد بعطف، أو تثنیة، أو جمع من غیر أن یکونا من نوعین متباعدین، غیر متناسبین، أى بدیع فیه؟»